ડિજિટલ ક્રાંતિનું કાળું સત્ય: સુવિધા પાછળ છુપાયેલો E-Wasteનો ખતરો
આજે આપણે ૨૧મી સદીના એવા ડિજિટલ યુગમાં જીવી રહ્યા છીએ જ્યાં સવારની શરૂઆત સ્માર્ટફોનના એલાર્મથી થાય છે અને રાત લેપટોપ કે ટીવીની સ્ક્રીન સાથે પૂરી થાય છે. મોબાઈલ ફોન, ટેબ્લેટ, સ્માર્ટવોચ, લેપટોપ, ફ્રીજ અને વોશિંગ મશીન જેવા ઈલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો હવે આપણી સુવિધા નહીં, પણ જરૂરિયાત બની ગયા છે. પરંતુ આ ટેકનોલોજીની ઝાકઝમાળ પાછળ એક ખૂબ જ ઊંડું અને ડરામણું સત્ય છુપાયેલું છે, જેને આપણે E-Waste (ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો) કહીએ છીએ.
E-Waste શું છે?
E-Waste એટલે ‘ઈલેક્ટ્રોનિક વેસ્ટ’. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, વીજળી કે બેટરીથી ચાલતું એવું દરેક ઉપકરણ જે ખરાબ થઈ ગયું છે, જૂનું થઈ ગયું છે અથવા હવે તમારા વપરાશમાં નથી, તે E-Waste કહેવાય છે.
આમાં માત્ર તમારા તૂટેલા મોબાઈલ જ નથી આવતા, પરંતુ ઘરમાં પડેલા જૂના ચાર્જર, ખરાબ હેડફોન, લેપટોપની બેટરી, જૂના કોમ્પ્યુટર મોનિટર, કીબોર્ડ, માઉસ, પ્રિન્ટર, ડીવીડી પ્લેયર, ડિજિટલ કેમેરા અને રસોડાના ઉપકરણો જેવા કે માઇક્રોવેવ અને ટોસ્ટરનો પણ સમાવેશ થાય છે. વર્તમાન સમયમાં ‘સ્માર્ટ ઉપકરણો’ (IoT) ના વધતા વપરાશને કારણે E-Waste નું પ્રમાણ ખૂબ જ ઝડપથી વધ્યું છે.
E-Waste: એક શાંત કિલર (પર્યાવરણ અને સ્વાસ્થ્ય પર અસર)
સામાન્ય ઘરગથ્થુ કચરા અને E-Waste વચ્ચેનો સૌથી મોટો તફાવત એ છે કે ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો માત્ર કચરો નથી, પરંતુ ઝેરી રસાયણોનો ભંડાર છે. એક નાનકડા સ્માર્ટફોનની અંદર પણ લેડ (સીસું), મર્ક્યુરી (પારો), કેડમિયમ, લિથિયમ અને બેરિલિયમ જેવા ખતરનાક તત્વો હોય છે.
જમીનનું પ્રદૂષણ: જ્યારે આપણે E-Waste ને સામાન્ય કચરા સાથે જમીનમાં ફેંકી દઈએ છીએ, ત્યારે વરસાદના પાણીના સંપર્કમાં આવતા આ ઝેરી તત્વો જમીનમાં ભળી જાય છે. આનાથી જમીનની ફળદ્રુપતા નાશ પામે છે.
જળ પ્રદૂષણ: જમીન દ્વારા આ રસાયણો ભૂગર્ભ જળ (Groundwater) સુધી પહોંચે છે. આ જ પાણી નદીઓ અને નળ દ્વારા આપણા ઘરો સુધી પહોંચે છે, જે આખી ઇકોસિસ્ટમને પ્રદૂષિત કરે છે.
વાયુ પ્રદૂષણ: ઘણી જગ્યાએ E-Waste ને સળગાવીને તેમાંથી તાંબુ કે અન્ય ધાતુઓ કાઢવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. આમાંથી નીકળતો ધુમાડો કેન્સરકારક હોય છે.
સ્વાસ્થ્ય પર અસર: આ ઝેરી રસાયણોના સંપર્કમાં રહેવાથી મનુષ્યોમાં શ્વાસની ગંભીર બીમારીઓ, ચામડીના રોગો, કિડની ફેલ થવી અને કેન્સર જેવી ઘાતક સમસ્યાઓ થઈ શકે છે. ખાસ કરીને નાના બાળકોના વિકાસ પર તેની ખૂબ જ ખરાબ અસર પડે છે.
ઝડપથી વધતી સમસ્યાના મુખ્ય કારણો
દુનિયાભરમાં E-Waste વધવા પાછળ કેટલાક મુખ્ય કારણો જવાબદાર છે:
ટેકનોલોજીનું ઝડપી પરિવર્તન: દર થોડા મહિને નવો ફોન કે ગેજેટ માર્કેટમાં આવે છે. લોકો ટ્રેન્ડ સાથે ચાલવા માટે જૂના ઉપકરણો જલ્દી બદલી નાખે છે.
Planned Obsolescence (નિયોજિત અપ્રચલન): ઘણી કંપનીઓ જાણીજોઈને તેમના ઉપકરણો એવી રીતે બનાવે છે કે તે ૨-૩ વર્ષ પછી ધીમા પડી જાય અથવા ખરાબ થઈ જાય, જેથી ગ્રાહકે નવું મોડેલ ખરીદવું પડે.
રિપેરીંગ મોંઘું હોવું: આજકાલના ઉપકરણોને એવી રીતે સીલ કરવામાં આવે છે કે તેને ખોલવા કે રિપેર કરવા મુશ્કેલ હોય છે. ઘણીવાર રિપેરિંગનો ખર્ચ નવું ઉપકરણ ખરીદવા જેટલો જ આવે છે.
E-Wasteનો સાચો નિકાલ: રિસાયક્લિંગની પ્રક્રિયા
E-Waste ને ખતમ કરવાનો અર્થ તેને કચરાપેટીમાં નાખવાનો નથી. તેનો એકમાત્ર ઉકેલ ‘વૈજ્ઞાનિક રિસાયક્લિંગ’ છે. આ પ્રક્રિયા કેટલાક તબક્કામાં પૂર્ણ થાય છે:
સંગ્રહ (Collection): સૌ પ્રથમ અલગ-અલગ જગ્યાએથી કચરો એકઠો કરવામાં આવે છે.
વર્ગીકરણ (Sorting): તેમાંથી એવા ઉપકરણો અલગ કરવામાં આવે છે જેનો ફરીથી ઉપયોગ કરી શકાય તેમ હોય.
મેન્યુઅલ ડિસ્મેન્ટલિંગ: નિષ્ણાતો ઉપકરણને સાવચેતીપૂર્વક ખોલીને બેટરી, સર્કિટ બોર્ડ અને કાચ જેવા ભાગોને અલગ કરે છે.
ધાતુ નિષ્કર્ષણ (Extraction): આ સૌથી મહત્વનો ભાગ છે. એક ટન જૂના મોબાઈલમાંથી એટલું સોનું કાઢી શકાય છે જેટલું ઘણા ટન સોનાની ખાણમાંથી પણ નથી નીકળતું. આમાંથી તાંબુ, ચાંદી, સોનું અને એલ્યુમિનિયમને અલગ કરી ઉદ્યોગોમાં ફરીથી વપરાશ માટે મોકલવામાં આવે છે.
એક જવાબદાર નાગરિક તરીકે આપણી ભૂમિકા
ઓછી ખરીદી કરો (Reduce): માત્ર માર્કેટમાં નવો ફોન આવ્યો છે એટલે ખરીદી ન કરો. જ્યાં સુધી જરૂર ન હોય ત્યાં સુધી જૂના ઉપકરણનો ઉપયોગ કરો.
દાન કરો કે વેચો (Reuse): જો તમારું લેપટોપ તમારા કામનું નથી પણ ચાલુ સ્થિતિમાં છે, તો તેને કોઈ જરૂરિયાતમંદ વિદ્યાર્થી કે સંસ્થાને દાન કરો.
માન્ય રિસાયકલર્સને આપો (Recycle): તમારા જૂના ચાર્જર કે બેટરીને લોકલ ભંગારવાળાને આપવાને બદલે ઈ-વેસ્ટ કલેક્શન સેન્ટરમાં જમા કરો.
નિષ્કર્ષ
ટેકનોલોજી આપણા જીવનને સરળ બનાવવા માટે છે, પૃથ્વીનો નાશ કરવા માટે નહીં. જો આપણે આજે આપણા ઈલેક્ટ્રોનિક કચરા પ્રત્યે સભાન નહીં થઈએ, તો આવનારી પેઢીઓને વારસામાં માત્ર ઝેરી માટી અને પ્રદૂષિત પાણી જ મળશે. આપણી ડિજિટલ જરૂરિયાતો અને પર્યાવરણની સુરક્ષા વચ્ચે સંતુલન જાળવવું એ જ સમયની માંગ છે.
