અજાણ્યા આકર્ષે, પોતાના અથડાવે: આ પાછળનું મનોવિજ્ઞાન શું છે?

શા માટે લોકો અજાણ્યાઓ સાથે બંધાય છે અને પોતાનાઓ સાથે ઝઘડે છે: એક મનોવૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ

 અજાણ્યાઓ સાથે દોસ્તી અને સગાં-સંબંધીઓ સાથે લડાઈ… તમારો નજીકનો વ્યક્તિ પણ આવું કરે છે? જાણો કેમ?

આ એક સામાન્ય છતાં મૂંઝવણભર્યો અનુભવ છે. આપણે ઘણીવાર જોયું હશે કે કોઈ વ્યક્તિ પોતાના ઘરમાં નાની-નાની વાતમાં ગુસ્સે થઈ જાય છે, દલીલો કરે છે, પરંતુ બહારના લોકો સાથે તેમનો વ્યવહાર ખૂબ જ નમ્ર, વિનયી અને શાંત હોય છે. એવું કેમ થાય છે કે આપણા પોતાના લોકો પ્રત્યે આપણું વર્તન કડક હોય છે, જ્યારે અજાણ્યાઓ સાથે આપણે વધુ સરળતાથી હળી-મળી જઈએ છીએ?

આ વર્તન પાછળ કેટલાક ઊંડા મનોવૈજ્ઞાનિક અને ભાવનાત્મક કારણો છુપાયેલા હોય છે, જે નીચે મુજબ છે:

૧. અપેક્ષાઓનું ભારણ

સૌથી મોટું કારણ છે અપેક્ષાઓ.

પોતાનાઓ પાસેથી અપેક્ષા: આપણે આપણા પરિવારના સભ્યો, જીવનસાથી અને નજીકના મિત્રો પાસેથી સૌથી વધુ અપેક્ષા રાખીએ છીએ. આપણી ઈચ્છા હોય છે કે તેઓ આપણને સંપૂર્ણપણે સમજે, ટેકો આપે અને આપણી લાગણીઓને માન આપે. જ્યારે આ ઊંચી અપેક્ષાઓ સંતોષાતી નથી, ત્યારે નિરાશા અને ગુસ્સો પેદા થાય છે. આપણને લાગે છે કે “તેઓ મને કેમ નથી સમજતા?” આના કારણે નાની ભૂલ પણ મોટી લડાઈનું કારણ બની જાય છે, કારણ કે ભાવનાત્મક રોકાણ ખૂબ વધારે હોય છે.

અજાણ્યાઓ પાસેથી અપેક્ષા: અજાણ્યા કે દૂરના લોકો પાસેથી આપણને આવી કોઈ મોટી અપેક્ષા હોતી નથી. તેમની સાથેનો આપણો સંબંધ માત્ર સપાટી પરનો હોય છે. આથી, તેમની સાથે વ્યવહાર કરતી વખતે, આપણે માત્ર સામાજિક શિષ્ટાચાર જાળવીએ છીએ અને વધુ પડતા ભાવનાત્મક પ્રતિભાવની જરૂર પડતી નથી.

૨. ભાવનાત્મક સુરક્ષા અને ‘ઘરનું શરણાગતિ’

આપણા ઘરનું વાતાવરણ આપણા માટે સૌથી સુરક્ષિત જગ્યા છે, જ્યાં આપણે આપણું ‘અસલી સ્વરૂપ’ દર્શાવી શકીએ છીએ.

બહારનું નિયંત્રણ: બહારની દુનિયામાં, કામ પર કે સામાજિક પ્રસંગોમાં, આપણે એક મજબૂત અને સંયમિત છબી જાળવીએ છીએ. આપણે આપણા તણાવ, થાક અને ગુસ્સાને દબાવી રાખીએ છીએ. આ એક પ્રકારનું ‘વર્તન નિયંત્રણ’ છે.

ઘરે છૂટછાટ: જ્યારે વ્યક્તિ ઘરે આવે છે, ત્યારે તે ‘ઢળી પડે છે’. તે માને છે કે પરિવારના સભ્યો તેને કોઈ પણ સંજોગોમાં સ્વીકારશે. દિવસભરનો દબાયેલો તણાવ, જવાબદારીઓનું ભારણ અને માનસિક થાક સૌપ્રથમ અને સૌથી વધુ સુરક્ષિત વ્યક્તિ પર જ નીકળે છે – જે આપણો પોતાનો પરિવાર છે. બહારની મજબૂતી ઘરે આવીને નબળાઈમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે.

૩. અભિવ્યક્તિનો અભાવ અને ચીડિયાપણું

કેટલીકવાર વ્યક્તિ અંદરથી કોઈ મોટા તણાવ, ચિંતા અથવા દુઃખમાંથી પસાર થઈ રહી હોય છે, પરંતુ તે વાતને શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી શકતી નથી.

-તેઓ કહી શકતા નથી કે તેમને શું તકલીફ છે અથવા તેઓ કેમ દુઃખી છે. જ્યારે આ આંતરિક ગભરાટ અને દુઃખને બહાર નીકળવાનો રસ્તો નથી મળતો, ત્યારે તે ચીડિયાપણું માં પરિવર્તિત થઈ જાય છે.

-આ ચીડિયાપણું એવી વ્યક્તિઓ પર પ્રગટ થાય છે જે તેમની સૌથી નજીક હોય છે, કારણ કે તેમની સાથે ભાવનાત્મક જોડાણ સૌથી મજબૂત હોય છે.

૪. માનસિક સ્વાસ્થ્ય અને ઓવરથિંકિંગ

માનસિક સ્થિતિ પણ આ વર્તણૂકમાં મોટો ભાગ ભજવે છે.

-અતિશય વિચાર (ઓવરથિંકિંગ), ચિંતા, અથવા ડિપ્રેશન  જેવી માનસિક સમસ્યાઓ વ્યક્તિના વર્તનને અસર કરી શકે છે. આ સ્થિતિમાં વ્યક્તિ ન ઈચ્છતા હોવા છતાં સંબંધોમાં અંતર પેદા કરવા લાગે છે.

-લોકોને લાગે છે કે તેનો વ્યવહાર ખરાબ છે, પરંતુ હકીકતમાં તે વ્યક્તિ અંદરથી જ પોતાના મન સાથે સંઘર્ષ કરી રહી હોય છે. આ સંઘર્ષ ઘણીવાર ગુસ્સો અથવા અંતર રાખવાના રૂપમાં બહાર આવે છે.

૫. બાળપણના અનુભવોની ભૂમિકા

કેટલીકવાર, આ પ્રકારના વર્તનની જડો બાળપણના અનુભવોમાં હોય છે.

-જો કોઈ વ્યક્તિને બાળપણમાં ધ્યાન, પ્રેમ અથવા સમજણ મેળવવા માટે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હોય, તો મોટા થવા પર, નજીકના સંબંધોમાં અસુરક્ષા  અથવા અવિશ્વાસની ભાવના વધારે જોવા મળે છે.

-આ અસુરક્ષાને કારણે, તેઓ નજીકના લોકો પ્રત્યે ગુસ્સો અથવા અસ્વીકાર દર્શાવે છે, જે એક અનિચ્છનીય પેટર્નનું પુનરાવર્તન બની જાય છે.

 હવે શું કરવું?

જો તમે અથવા તમારો કોઈ નજીકનો વ્યક્તિ આ પ્રકારના વર્તનથી સંઘર્ષ કરી રહ્યા છો, તો સૌપ્રથમ, આ વર્તનની પાછળના ખરાબ ઈરાદાને બદલે પીડાને સમજવાનો પ્રયાસ કરો.

ખુલ્લો સંવાદ: શાંતિથી અને પ્રેમથી વાતચીત શરૂ કરો. વ્યક્તિને પૂછો કે “શું તમને કોઈ બાબતનો તણાવ છે? શું હું મદદ કરી શકું?”

વ્યક્તિગત સમય: વ્યક્તિને આરામ કરવા અને પોતાના વિશે વિચારવા માટે વ્યક્તિગત સમય અને જગ્યા આપો.

વ્યાવસાયિક મદદ: જો આ વર્તન સંબંધોને ગંભીર રીતે અસર કરતું હોય, તો કોઈ મનોચિકિત્સક (Psychologist) અથવા કાઉન્સેલરની મદદ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે.

આ એક જટિલ મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે, જેને સમજવા માટે ધીરજ અને કરુણાની જરૂર છે.